Ekomuzeum
DEFINICJA EKOMUZEUM
Etymologicznie termin „ekomuzeum” pochodzi od dwóch greckich słów: oikos, które oznacza ”dom” w sensie symbolicznym, rozumiany jako środowisko, a odpowiadający dzisiejszemu pojęciu „mała ojczyzna”, oraz museion jako zbiór rzeczy, (kolekcja od obiektów zainteresowania nauki czy historii cywilizacji) – dając w połączeniu zbiór rzeczy materialnych i niematerialnych związanych z miejscem pochodzenia i życia określonych ludzi, czyli muzeum „małej ojczyzny”. Przedrostek eko- nieodmiennie kojarzy się z ekologią i środowiskiem, co jest zgodne z etymologią, ale środowisko rozumiane jest tu szeroko i nie ogranicza się znaczeniowo do przyrody i środowiska naturalnego, lecz „obejmuje aspekty zarówno przyrodnicze, jak i działalność ludzką w obrębie zawiłego i wzajemnie powiazanego systemu”(Corsane i Holleman).Takie szerokie rozumienie pojęcia środowiska dobrze pasuje do rozumienia tego zagadnienia w koncepcji ekomuzeum. Zgodnie z nią ekomuzea nie odnoszą się wyłącznie do współczesnego środowiska, naturalnego i przetworzonego krajobrazu, który nas otacza. Są w równym stopniu muzeami czasu, jak i przestrzeni. Tak więc cechy naszego środowiska, które są ważne dla ludzi, ponieważ budują związki z przeszłością, mają szczególne znaczenie dla ekomuzeum. W konsekwencji świadectwa przeszłego środowiska – stary dąb, zagajnik, które stanowią cechę charakterystyczną krajobrazu, wieczny charakter lokalnej rzeki, sad, hodowla tradycyjnych ras zwierząt – nabierają specjalnej wagi. Nie mniej znaczące są namacalne elementy pozostawione przez przodków – od kamiennych kręgów, steli i zabytków archeologicznych, zamków, zabudowań wiejskich, wyschniętych studni, po szałasy pasterskie czy tradycyjny układ pól – środowisko ukształtowane przez człowieka, które wiąże nas z przeszłością. Ekomuzea służą zachowaniu i interpretacji wszystkich tych elementów środowiska w celu odkrycia więzi łączących z przeszłością i poczucia przynależności.
(Źródło: ”Zielone szlaki - greenways – Praktyczny Poradnik” pod redakcją D. Zaręby, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków-Brno 2007r.)
TŁO I HISTORIA POWSTANIA I ROZWOJU KONCEPCJI EKOMUZEUM
W połowie XX wieku okazało się, że dziewiętnastowieczne w swoim charakterze muzeum przestało w zadowalający sposób spełniać swoje funkcje i coraz bardziej zaczęło się oddalać od szerokich kręgów społeczeństwa, skupiając w wielu przypadkach zainteresowanie wąskiej grupy specjalistów. W dobie technik multimedialnych oraz tendencji do interaktywnych metod poznawczych „gablotowe” muzea stały się anachroniczne. Zaistniała wyraźna potrzeba prezentacji obiektów w ich naturalnym miejscu, w sposób żywy i uwzględniający teraźniejszość i ludzi.Na fali tych tendencji pojawiła się koncepcja ekomuzeum jako nowa, alternatywna propozycja tworzenia „żywych”, kompleksowych ekspozycji, prezentowanych przy zastosowaniu niekonwencjonalnych metod. Koncepcja ta, która rozwinęła się we Francji, stawiała za cel interpretację krajobrazu jako całość, stworzenie społecznościom możliwości wypowiedzi oraz pomoc w odnalezieniu poczucia dumy z siebie i własnego otoczenia. Tworzenie ekomuzeum wymaga dokonywania interpretacji lokalnego dziedzictwa in situ. Głównym celem takiego przedsięwzięcia jest też przełamanie barier istniejących między zawodowymi kuratorami a społecznościami, wykorzystanie poczucia miejsca i przyznanie miejscowej ludności prawa do kontroli sposobu prezentowania własnej tożsamości kulturowej.
(Źródło: ”Zielone szlaki-greenways – Praktyczny Poradnik” pod redakcją D. Zaręby, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków-Brno 2007r.)
GDZIE I PO CO TWORZYĆ EKOMUZEUM
W pierwszym rzędzie warto postawić pytanie o warunki niezbędne do tworzenia ekomuzeum. Czy w każdym terenie można z powodzeniem utworzyć ekomuzeum? A jeśli nie, to co determinuje predyspozycje danego miejsca? Istnieje szereg czynników, które mogą zdecydować o sukcesie tego rodzaju przedsięwzięcia. Do najważniejszych należą:
- Zasoby przyrodnicze – wartościowe zespoły flory i fauny, rzadkie rośliny i zwierzęta, zjawiska geologiczne, hydrologiczne, ciekawa geomorfologia, krajobraz harmonijnie łączący walory przyrodnicze i kulturowe;
- Zasoby dziedzictwa kulturowego – zarówno materialne, jak ki niematerialne, w tym stanowiska archeologiczne, miejsca historyczne, zabytki, specyficzna gospodarka, przemysł, ciekawe zawody, bogate tradycje, legendy, historia i sztuka;
- Pomysł – z założenia ekomuzeum nie jest poświęcone wszystkiemu, ale koncentruje się na jednym charakterystycznym elemencie, który stanowi podstawowy temat ekspozycji bądź tez zwierciadło lub tło dla przedstawienia bogactwa i różnorodności ciekawych obiektów i zjawisk i ich relacji do głównego tematu; często u podłoża ekomuzeum leży jakiś problem, który społeczność chce wspólnie rozwiązać.
- Ludzie - świadomi lokalnych wartości, zainteresowani ich szeroką prezentacją, pełni entuzjazmu i pasji oraz specjaliści wnoszący rzetelną wiedzę i kompetencje;
- Partnerska współpraca w ramach ekomuzeum – niezbędna do stworzenia sieci „eksponatów”, rozrzuconych po mniejszym lub większym terenie, sprzyjająca budowaniu więzi i integracji oraz wzmacnianiu lokalnej tożsamości;
- Infrastruktura turystyczna – miejsca noclegowe, najlepiej o zróżnicowanym standardzie, obiekty gastronomiczne, trasy i ścieżki turystyczne, usługi przewodnickie i in.
Nie ma jednej sprawdzonej recepty na tworzenie ekomuzeum, proces ten musi uwzględniać cele, jakie sobie stawia i warunki lokalne. Ekomuzeum jako dynamiczne przedsięwzięcie, silnie dostosowane do potrzeb i sytuacji, musi przede wszystkim być najlepszą odpowiedzią na problemy i aspiracje lokalnej społeczności. Przystępując do projektowania ekomuzeum, warto przyjąć określone kryteria, które pozwolą zachować spójność inicjatyw i spełnić cele zachowania autentycznego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, rozwoju społeczno-gospodarczego regionu i wzmocnienia lokalnej tożsamości.
Ekomuzeum jest przedsięwzięciem kompleksowym, co wymaga dostosowania struktury do prowadzenia rożnych form działalności. Jak każde muzeum powinno łączyć funkcje ochroniarskie z wystawienniczymi, powinno prowadzić działalność naukową i popularyzacyjną. Ze względu na podejście oddolne do realizacji tych zadań ekomuzeum ma równocześnie aktywizować mieszkańców i umożliwić aktywne zwiedzanie.
Przy rozwijaniu ekomuzeum należy uwzględnić w jego strukturze pięć podstawowych elementów:
- centrum informacyjno – edukacyjne, odpowiedzialne za koordynację, rozwój, promocję, budowanie produktu turystycznego, a także prowadzenie działalności naukowo – badawczej (choćby na zupełnie podstawowym poziomie), wydawniczej, dokumentacyjnej i informacyjnej. Jest ono z reguły zlokalizowane w podmiotach, które dysponują zapleczem umożliwiającym pełnienie wszystkich tych funkcji na profesjonalnym poziomie, często więc centra tworzone SA we współpracy z lokalnym muzeum, izbą regionalną czy szkołą.
- zespół atrakcji (eksponatów) rozproszonych w terenie, czyli kolekcja obiektów i miejsc, które decydują o charakterze i wyjątkowości ekomuzeum – stanowią jego istotę. Do tej grupy zaliczają się zarówno kościoły, zamki, dworki, kapliczki, charakterystyczna zabudowa, jak i stanowiska miejscowej flory i fauny, punkty widokowe, zjawiska geologiczne i wiele innych, w zależności od tego, czym może się poszczycić dany obszar. Warunkiem włączenia ich do sieci ekomuzealnej jest dostępność.
- warsztaty i pokazy, tworzące żywą prezentacje dziedzictwa, podczas których miejscowi rzemieślnicy i twórcy demonstrują proces twórczy. Można więc zobaczyć np. garncarza przy kole garncarskim, kowala pracującego w kuźni czy wikliniarza. Niejednokrotnie zwiedzający biorą udział w warsztatach, ucząc się podstaw danego zawodu na tyle, żeby pod okiem instruktora spróbować np. własnoręcznie ulepić garnek czy wypleść koszyk.
- sieć oznakowanych ścieżek i szlaków, zapewniających sprawną komunikację miedzy obiektami. Ekomuzea promują niezmotoryzowane formy transportu, w związku z czym preferowane są trasy piesze, rowerowe, konne, kajakowe itp. Tam gdzie odległości pomiędzy punktami ekomuzealnymi są duże, niezbędny i dozwolony jest jednak samochód.
- cykliczne i okazjonalne imprezy, organizowane dla uatrakcyjnienia i promocji oferty ekomuzeum, ale także w celu zapoznania zwiedzających z lokalnymi zwyczajami tradycjami. Dobrze jest tworzyć roczny kalendarz imprez, tak aby zainteresowani mogli zaplanować wizytę podczas interesującego ich wydarzenia.
Ekomuzea różnią się pod wieloma względami, najbardziej oczywiste różnice dotyczą ich wielkości i zakresu tematycznego. Obszar ekomuzeum może być ograniczony do jednej miejscowości. Przykładami małej lokalnej inicjatywy są Ekomuzeum Lanckorona czy Ekomuzeum Trzy Kultury w Lutowiskach. Przedsięwzięcie może też mieć zakres mikroregionu czy regionu. Takie makroregionalne struktury to np. Ekomuzeum Ziemi Bocheńskiej. Niekiedy ekomuzeum obejmuje nawet znaczne tereny, jak np. Ekomuseum Bergslagen w Szwecji, której dłuższa oś mierzy 100km. Obszar ekomuzeum powinien być spójny. Jego specyficzny charakter może się wyrażać przez określone cechy środowiska, kultury, sposobu gospodarowania, przeszłości historycznej i in. Dobrze jeśli obszar ma jasne granice i cechy wyraźnie odróżniające go od terenów sąsiednich. Ułatwia to identyfikację z nim określonej grupy ludzi. Poczucie wspólnej tożsamości jest ważnym czynnikiem integrującym partnerów ekomuzeum.Pod względem zakresu tematycznego spotykamy dwa główne typ ekomuzeów: ekomuzea zorganizowane wokół jednego dominującego motywu, odwołujące się do jednego dominującego motywu, odwołujące się do specyficznego miejsca oraz ekomuzea reprezentujące region przekrojowo, uwzględniając różnorakie aspekty jego rozwoju. Ten typ reprezentuje najstarsze ekomuzeum Polsce -Ekomuzeum im. Jana Pazdura w Starachowicach, którego główna domeną są tradycje wydobycia rud żelaza i rozwijające się w oparciu o nie starożytnego i nowożytnego hutnictwa, podobnie jak Ekomuzeum Dymarki w Tarchalicach. Natomiast historia zakonu cystersów stała się przedmiotem zainteresowań Ekomuzeum Cysterskiego w Lubiążu, zaś relacje międzykulturowe pogranicza polsko -ukraińskiego to motyw Ekomuzeum Trzy Kultury w Lutowiskach. Jeżeli obszar wyróżnia się jakąś specyficzna cechą, warto się na niej skupić i poprzez jej pryzmat analizować swój region i jego dziedzictwo. Do drugiej, nie mniej licznej grupy należą zarówno niewielkie ekomuzea lokalne, jak i przedsięwzięcia obejmujące krainy geograficzne i historyczne np. Ekomuzeum Lanckorona, Ekomuzeum Babiej Góry, Ekomuzeum Ziemi Bocheńskiej, Ekomuzeum „Wrzosowa Kraina”, Ekomuzeum Alwernia czy planowane Muzeum Rozproszone Nowej Huty. Taka formuła bardzo dobrze sprawdza się na obszarach o zróżnicowanych zasobach dziedzictwa, gdzie brak jednej dominującej cechy charakterystycznej.
(Źródło: ”Zielone szlaki-greenways – Praktyczny Poradnik” pod redakcją D. Zaręby, Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Kraków-Brno 2007r.)
EKOMUZEA W POLSCE
W Polsce koncepcja ekomuzeum nie jest zbyt rozpowszechniona i właściwie dopiero uruchomienie Programu Ekomuzea przez Fundację Partnerstwo dla Środowiska przyczyniło się do wzrostu zainteresowania tym podejściem i zainicjowanie ekomuzeów w kilkunastu miejscach w Polsce. Rozwijają się one w oparciu o trójsektorowe struktury współpracy, zwane Grupami Partnerskimi. Ponieważ tworzenie ekomuzeum wymaga współdziałania wielu lokalnych partnerów, Grupy Partnerskie pozwalają na wyłanianie ze swojego grona interdyscyplinarnych zespołów, zdolnych do realizacji takiego przedsięwzięcia.
